Η άγρια εργασιακή εκμετάλλευση της νεολαίας

Παρέμβαση του σ. Σταύρου Μαραγκουδάκη, μέλους του Κ.Σ. της ν.Κ.Α., στον 2ο κύκλο της Προσυνεδριακής Διημερίδας του ΝΑΡ για τον σύγχρονο ελληνικό καπιταλισμό, Κυριακή 8 Οκτωβρίου 2017. 

θέμα 2ου κύκλου της διημερίδας: "Η κοινωνικο-ταξική διάρθρωση στον ελληνικό καπιταλισμό και οι τάσεις αναδιάταξης"

«γιατί το νεολαιΐστικο κίνημα ενώ εκτινάχθηκε πριν αλλά και στις αρχές της κρίσης, στη συνέχεια δεν κατάφερε να σπάσει τα όρια που έφτασε το λαϊκό κίνημα και η ρεφορμιστική αριστερά; Γιατί δεν συνέβαλε στην ταξική ανασυγκρότηση του εργατικού κινήματος; Γιατί δεν ενίσχυσε την αντικαπιταλιστική και κομμουνιστική αριστερά;»

Τα συγκεκριμένα ερωτήματα αποκτούν στις μέρες μας έναν αγωνιώδη χαρακτήρα καθώς από τη μία πλευρά όλο και περισσότεροι και περισσότερες κατανοούν ότι το κεφάλαιο, η ΕΕ και οι κυβερνήσεις τους – συμπεριλαμβανομένης και της τωρινής – αξιοποιούν με αποφασιστικότητα την υποχώρηση του κινήματος επιδιώκοντας ένα στρατηγικό πλήγμα στις δυνάμεις των εργαζόμενων και της νεολαίας, ενώ από την άλλη η αδυναμία αυτοτελούς εμφάνισης του νεολαιΐστικου κινήματος κλονίζει τη διαδεδομένη πεποίθηση στην Αριστερά και σε τμήματα του λαού, ότι η νέα γενιά μπορεί να αναδειχθεί σε καταλύτη ριζοσπαστικών αλλαγών που θα αμφισβητήσουν τους μονόδρομους του κεφαλαίου.

Δεν είναι σκοπός της παρούσας παρέμβασης να καταπιαστεί με τις δεκάδες παραμέτρους του συγκεκριμένου προβλήματος. Θα περιοριστούμε σε κάποια συμπεράσματα, που μπορούν να εξαχθούν από τα δεδομένα της αντικειμενικής κατάστασης που βιώνει η νέα γενιά εντός αλλά και εκτός των χώρων εργασίας, όπως τα καταγράφουν οι επίσημες στατιστικές, προκειμένου να φωτιστούν όψεις των δυσκολιών που αντιμετωπίζει το νεολαΐστικό κίνημα. Με αυτή την έννοια το αρχικό μας ερώτημα θα μπορούσε να πάρει την εξής μορφή: Υπάρχουν άραγε εξελίξεις που τείνουν να αναιρέσουν τον πρωτοπόρο ρόλο του νεολαιΐστικου κινήματος στις ταξικές συγκρούσεις του μέλλοντος;

Πριν περάσουμε στην παρουσίαση ορισμένων πλευρών, θα πρέπει να επισημανθεί ότι ένα τέτοιο εγχείρημα ενέχει τον κίνδυνο να μεταγράψουμε αδυναμίες και λάθη των δρώντων πολιτικών υποκειμένων - ημών συμπεριλαμβανομένων - στην αντικειμενική κατάσταση, κίνδυνο από τον οποίο ελπίζουμε να προφυλαχθούμε.

Στα πλαίσια μιας συνέντευξης Εστιασμένων Ομάδων για την έρευνα In4Youth, ένα νέο ζευγάρι μηχανικών από τη Θεσσαλονίκη που ζει μια νομάδικη επαγγελματική ζωή μεταξύ Ελλάδας, Η.Π.A και Γερμανίας δήλωσε:

«Δεν θα μας πείραζε καθόλου αν στην Ελλάδα μάς ενέγραφαν στο ληξιαρχείο ως “νεκρούς”. Δεν περιμένουμε τίποτα από αυτή τη χώρα. Το να είμαστε ζωντανοί γι’ αυτούς μάς δημιουργεί μόνο προβλήματα επιβίωσης.»[1]

1) Αυτή η φρικιαστική δήλωση μπορεί να φαίνεται υπερβολική ή ότι αφορά συγκεκριμένα τμήματα της νέας γενιάς που έχουν μεταναστεύσει, όμως τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για τη πληθυσμιακή μεταβολή των νέων στην Ελλάδα διαμορφώνουν μια εικόνα ιδιαίτερα ανησυχητική. Οι νέοι σήμερα υπολογίζεται ότι αποτελούν το 17,8% (1.633.000) του συνολικού πληθυσμού και το 15,4% του εργατικού δυναμικού, ενώ το 2009 αποτελούσαν το 21,3% (2.012.000) και το 20,7% αντίστοιχα. Η σαφής συρρίκνωση του πληθυσμού των νέων νομίζουμε νομιμοποιεί τον προβληματισμό που πριν λίγο διατυπώσαμε, αν και προφανώς δε μπορεί από μόνη της δώσει μια οριστική απάντηση.

2) Στα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία[2] για την κατανομή των μισθών, η μέση αμοιβή των ασφαλισμένων της ηλικιακής ομάδας 15-19 ετών διαμορφώνεται στα 315,34€ μεικτά, ενώ στην ηλικιακή ομάδα 20-24 ετών, η μέση αμοιβή έχει υποχωρήσει στα 454€. Και για τις δύο παραπάνω κατηγορίες, η μέση μείωση αποδοχών - συγκριτικά με τον Δεκέμβριο του 2009 - ανέρχεται στο 42%, ποσοστό υψηλότερο από κάθε άλλη ηλιακή κατηγορία. Αν υποθέσουμε ότι οι μισθοί - εντός αυτών των ηλικιακών ομάδων - κατανέμονται κανονικά (κατανομή Gauss) και με δεδομένο ότι ο πληθυσμός τους ανέρχεται στις 211.000, τότε με ασφάλεια μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι οι νέοι κάτω των 25 ετών αποτελούν τουλάχιστον το ¼ των εργαζόμενων που αμείβονται με λιγότερα από 510€[3]. Εάν σε αυτούς προστεθούν και οι εργαζόμενοι - με αντίστοιχα χαμηλούς μισθούς - της ηλικιακής κατηγορίας 25-29, οι οποίοι φθάνουν τις 257.198 και αμείβονται κατά μέσο όρο με 606€, τότε το παραπάνω ποσοστό δεν αποκλείεται να ξεπερνά και το 1/3. Συμπεράνει λοιπόν κανείς ότι η νέα γενιά εργαζόμενων (ανεξάρτητα αν βρίσκονται κάτω η πάνω από την ηλικιακό όριο των 25) αποτελεί την κύρια μάζα των εργαζόμενων που αμείβονται με μισθούς κάτω από το μνημονιακά θεσμοθετημένο κατώτατο μισθό αλλά και το όριο αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης.

3) Σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, τα επίπεδα των μισθών που αναφέρθηκαν προηγουμένως είναι ειδοποιά χαρακτηριστικά της μερικής και της εκ περιτροπής εργασίας. Αυτό άλλωστε καταμαρτυρούν στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για το 2016, όπου μόνο η μερική απασχόληση για τους νέους (15-29) έφτασε στο 18,7%, ενώ στο σύνολο του πληθυσμού το 9,8%. Και πάλι η νεολαία, όπως και στην περίπτωση της ανεργίας, αλλά και των μισθών έχει το «προνόμιο» να χτυπιέται με μεγαλύτερη δριμύτητα από γενικές τάσεις του εργασιακού μεσαίωνα. Δεν είναι επισφαλές να υποθέσει κανείς ότι αντίστοιχη είναι η κατάσταση αναφορικά και με άλλες μορφές ελαστικών σχέσεων εργασίας. Η έως τώρα μη θεσμοθέτηση των ιδιαίτερα διαδεδομένων στην ΕΕ και τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, συμβάσεων ευέλικτης απασχόλησης (1€ jobs, minijobs, 0 hour contract κ.α.) δεν αφαιρεί από την εργοδοσία τη δυνατότητα να υλοποιεί ένα τεράστιο αντεργατικό πρόγραμμα για το βάθεμα της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης. Ιδιαίτερα στους πιο δυναμικούς τομείς για την κερδοφορία και την κυκλοφορία του κεφαλαίου, όπου εργάζεται μαζικά η νέα γενιά (εμπόριο, τουρισμός, επισιτισμός, τηλεπικοινωνίες-πληροφορική κ.α.), κυριαρχούν πληθώρα άτυπων ή τυπικών ελαστικών, μισοασφαλισμένων μορφών εργασίας. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αυτών: η μαύρη εργασία η οποία υπολογίζεται στο 25% του συνόλου της απασχόλησης[4] (δηλαδή 500.000 εργαζόμενοι) αλλά και το μπλοκάκι. Όλες αυτές οι μορφές συγκροτούν πλατιές ζώνες ημιασφαλισμένης, υποαμειβόμενης εργασίας που δεν υπάγεται στην προστασία του αποδυναμωμένου μεταμνημονιακού εργατικού δικαίου, ενώ οι επίσημες στατιστικές σπάνια τις καταγράφουν. Σε αυτές τις συνθήκες τα όρια μεταξύ ανεργίας και εργασίας ρευστοποιούνται, με αποτέλεσμα τα κύρια χαρακτηριστικά του εργασιακού βίου, ιδιαίτερα για τη νέα γενιά, να είναι η ανασφάλεια και η διαρκής κινητικότητα.

4) Ένα μέγεθος που καταδεικνύει την έκταση της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού είναι ο κατ’ έτος αριθμός προσλήψεων και απολύσεων. Το μέγεθος αυτό συχνά έρχεται στην επικαιρότητα, κάθε φορά που το Πληροφοριακό Σύστημα ΕΡΓΑΝΗ δημοσιεύει τα αποτελέσματα των ροών απασχόλησης. Η προσοχή των αστών αναλυτών, του Υπουργείου κ.α. σπάνια πέφτει στο αριθμητικό μέγεθός του και οι αναλύσεις περιορίζονται στο ισοζύγιο που διαμορφώνουν οι προσλήψεις και οι απολύσεις. Μέσα στην κρίση όμως αυτός ο αριθμός τείνει και τελικά ξεπερνά το συνολικό αριθμό των εργαζόμενων στον ιδιωτικό τομέα. Έτσι για το 2016 οι αναγγελίες προσλήψεων και απολύσεων ξεπέρασαν αμφότερες τα 2.000.000, ενώ ο συνολικός αριθμός των εργαζόμενων μόλις μετά βίας φθάνει το 1.700.000[5]. Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης οι γάλλοι πανεπιστημιακοί Pierre Cahuc και Andre Zylberberg θεωρούσαν δείγμα υγείας της γαλλικής οικονομίας το 2004 την καταστροφή και τη δημιουργία κατ’ έτος 2,3 εκατομμυρίων θέσεων εργασίας, που αντιστοιχούσε στο 15% των θέσεων εργασίας της γαλλικής οικονομίας[6]. Τα αντίστοιχα ποσοστά για την περίπτωση της Ελλάδας το 2016, ήταν 126% για τις προσλήψεις και 118% για τις απολύσεις.

5) Η νεολαία - όπως και η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζόμενων - καθημερινά αντιμετωπίζει την αποχαλίνωση των εργοδοτών, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις δεν υπολογίζουν την προσωπικότητα, την αξιοπρέπεια αλλά και την ίδια τη ζωή των νέων εργαζόμενων. Το πιο τραγικό παράδειγμα αυτής της πτυχής της εργασιακής εκμετάλλευσης, είναι η συχνότητα των εργατικών ατυχημάτων συγκεκριμένων ειδικοτήτων και επαγγελματικών κατηγοριών. Η πρόσφατη επικαιρότητα ανέδειξε, πλάι στις κλασικές εργατικές φιγούρες, που διέτρεχαν σοβαρούς κινδύνους (εργαζόμενοι στην καθαριότητα των Δήμων, εργάτες μετάλλου, οικοδόμοι κ.α.), άλλη μία - χαρακτηριστικά νεολαιίστικη - αυτή των ντελιβεράδων. Από την άλλη πλευρά, οι νέες γυναίκες ιδιαίτερα οι εργαζόμενες στον κλάδο της εστίασης δέχονται σεξουαλικές επιθέσεις είτε από τους εργοδότες, είτε από τους πελάτες, συχνά όμως και από τους συναδέλφους τους. Ενώ συχνά κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων οι νέες γυναίκες δέχονται ερωτήσεις για την προσωπική τους ζωή, προκειμένου να εξακριβώσει η εργοδοσία αν προτίθενται να μείνουν έγκυες.

6) Η γενική μείωση των εισοδημάτων των νοικοκυριών εντείνει την πίεση ώστε να ενταχθεί η νεολαία πολύ νωρίτερα και μαζικότερα στην αγορά εργασίας. Αυτή η διαδικασία εμποδίζεται από τα εξαιρετικά υψηλά ποσοστά ανεργίας των νέων[7], διαμορφώνοντας ένα εκρηκτικό μείγμα. Το κεφάλαιο εκτονώνει αυτή την ένταση, μέσα από τη σύζευξη της ανεργίας με την επισφάλεια, την προσαρμογή δλδ του συνόλου των πολιτικών απασχόλησης και πρόνοιας ούτως ώστε να εντατικοποιηθεί ο βαθμός εκμετάλλευσης της νέας γενιάς (μηχανισμός άντλησης απόλυτης υπεραξίας). Οι ενεργητικές πολιτικές διαχείρισης της ανεργίας που προσανατολίζονται στους νέους είναι πιο επιθετικές. Ως επί το πλείστον επιδιώκουν να παρέχουν για μικρά χρονικά διαστήματα φθηνό εργατικό δυναμικό στις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα[8], μέσω προγραμμάτων ΕΣΠΑ κατάρτισης και πρακτικής άσκησης (voucher) ή επιδότησης των ασφαλιστικών εισφορών. Στον κλάδο του Τουρισμού – κλάδο με ιδιαίτερη σημασία για τη νεολαία - ο ΟΑΕΔ εκχωρεί τη διαχείριση αυτών των προγραμμάτων στις ίδιες τις οργανώσεις των εργοδοτών (ΣΕΤΕ). Αυτού του είδους η πολιτική συμπληρώνεται από τη διαρκή περικοπή επιδομάτων και τον περιορισμό του αριθμού των δικαιούχων. Χαρακτηριστική είναι η κατάργηση του ειδικού επιδόματος για άνεργους κάτω των 29 ετών, αλλά και οι προσπάθειες για θεσμοθέτηση κανονισμών ελέγχου των ανέργων (βλ. ποινολόγιο ανέργων).

7) Τέλος μια ιδιαίτερα σημαντική πλευρά που θα επιδράσει καταλυτικά στην εργασιακή εκμετάλλευση της νέας γενιάς, είναι οι επικείμενες αναδιαρθρώσεις σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και ιδιαίτερα η επιδιωκόμενη από πλευράς κεφαλαίου στροφή στην τεχνική εκπαίδευση και ο θεσμός της μαθητείας.

Διακηρυγμένος στόχος τόσο της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, αλλά και ευρύτερα του αστικού συνασπισμού εξουσίας είναι η μεταβολή του προσανατολισμού της συντριπτικής πλειοψηφίας της νέας γενιάς στην τεχνική επαγγελματική εκπαίδευση, η απόλυτη αντιστροφή δλδ της σημερινής κατάστασης. Σε αυτό το πεδίο η αστική πολιτική θεωρεί ότι έχει καθυστερήσει ιδιαίτερα και για αυτό - μεταξύ άλλων - επιστρατεύει το ιδιαίτερα διαδεδομένο μύθευμα περί υπερκαταρτισμένης νεολαίας που αδυνατεί - για αυτό το λόγο - να βρει δουλειά. Στην πραγματικότητα όμως αυτό που επιδιώκεται είναι η βίαιη προσαρμογή της εκπαίδευσης στις ανάγκες της σημερινής αγοράς εργασίας. Στόχος είναι η διαμόρφωση ενός πλέγματος μηχανισμών και καναλιών - υποβαθμισμένου μορφωτικού χαρακτήρα – που θα διοχετεύουν του νέους στην αγορά εργασίας ως φτηνό, αναλώσιμο εργατικό δυναμικό στις επιχειρήσεις.

Στο τέλος αυτής της παρέμβασης επανερχόμαστε στο κεντρικό ερώτημα που διατυπώσαμε, όχι για να το απαντήσουμε οριστικά. Η σύντομη παρουσίαση βασικών πλευρών της κατάστασης της νέας γενιάς - θα μπορούσε να πει κανείς ότι - δεν αφήνει και πολλά περιθώρια αισιοδοξίας. Τα επείγοντα ζητήματα επιβίωσης έρχονται με δριμύτητα στο προσκήνιο, ενώ ταυτόχρονα νέα προβλήματα αναφύονται που τείνουν να διαμορφώσουν ένα βαθύ πλήγμα στους νέους και τις νέες και πιο ειδικά στο νεολαιΐστικο κίνημα. Τόσο η ολοκλήρωση της προσωπικότητας δια μέσου της ενσωμάτωσής τους στο κοινωνικό σύνολο ως αυτοδύναμες οντότητες, όσο και ο στοιχειώδης μακροπρόθεσμος προγραμματισμός της ζωής προσκρούουν στη δυστοπία που διαμόρφωσαν τα απανωτά μνημόνια, η πολιτική του κεφαλαίου για το ξεπέρασμα της κρίσης. Χρόνο με το χρόνο γίνεται όλο και πιο ξεκάθαρο ότι αυτό που διακυβεύεται είναι το αν θα διαμορφωθεί ένα τύπος γενιάς που θα παίρνει ανάσες με το καλάμι, χωρίς όραμα για τη ζωή και που όλο και λιγότερο θα δύναται να παρεμβαίνει στις εξελίξεις!

Κι όμως υπάρχουν στοιχεία πάνω στα οποία μπορεί να θεμελιωθεί μια νέα απαιτητικότητα και αισιοδοξία για την εποχή μας. Στοιχεία πάνω στα οποία μπορεί να βασιστεί το σχέδιο για μια εναλλακτική απελευθερωτική προοπτική.

Η σημερινή νεολαία εντάσσεται πιο μαζικά από ποτέ στην εργατική τάξη[9]. Η κρίση όμως έφερε και αλλαγές στον τρόπο που ίδια η νέα γενιά βλέπει τη σχέση της με την τελευταία. Με όλο και πιο μαζικούς όρους γίνεται συνείδηση των νέων ότι για μακρό χρονικό διάστημα οι συνολικοί όροι διαβίωσης τους θα ταυτίζονται με αυτούς της εργατική τάξης. Βρισκόμαστε στο σημείο όπου η γνωστή διαπίστωση για τη γενιά μας ως την "πρώτη που θα ζήσει χειρότερα από τις προηγούμενες", αποκτά νέο βαθύτερο ταξικό πρόσημο. Διαμορφώνεται εκείνο το περιβάλλον όπου η νεολαία μπορεί να αναγνωρίσει με μαζικό/πλειοψηφικό τρόπο τα συμφέροντά της στην πλευρά του εργατικού στρατοπέδου[10]. Επιπλέον από όσα προσπαθήσαμε να περιγράψουμε και προηγουμένως, μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι εφόσον τα γενικά χαρακτηριστικά της εκμετάλλευσης στη νέα γενιά αποτυπώνονται σχεδόν με συστηματικό τρόπο με διπλή ένταση, ανάλογος μπορεί να είναι και ο ρόλος της σε μια νέα προσπάθεια ολικής επαναφοράς του εργατικού και λαικού κινήματος στους νέους γύρους της κοινωνικοπολιτικής αναμέτρησης.

Η τάση για συνάντηση και συγχώνευση της εργασίας με την επιστήμη στη νέα γενιά αποτυπώνεται με πιο έντονο τρόπο. Ο νέος τύπος εργαζόμενου ενσωματώνει - ακόμα και όταν δεν εργάζεται διανοητικά - ποικίλες διανοητικές εργασιακές ικανότητες, ανώτερες από αυτές που καλούνταν να ενσωματώσουν οι προηγούμενες γενιές. Η μετατροπή της επιστήμης σε καθοριστικό στοιχείο της παραγωγής, δεν έχει επίδραση μόνο εντός του χώρου εργασίας αλλά ευρύτερα στην κοινωνική ζωή.

Παρά τη συρρίκνωσή της, η νεολαία παραμένει στη συνείδηση της κοινωνίας εκείνο το τμήμα που συμπυκνώνει ταυτόχρονα δύο αλληλοαποκλειόμενα ενδεχόμενα. Συμπυκνώνει το μέλλον και την προοπτική των κοινωνιών που βυθίζονται στην κρίση και την καταστροφή. Συμπυκνώνει, όμως και την ελπίδα, την τάση και τη δυνατότητα για ένα διαφορετικό μέλλον. Ως εκ τούτου η πολιτική της στάση έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Σήμερα μπορεί ο πρωτότυπος νεολαιΐστικος ριζοσπαστισμός να συναντά δυσκολίες να διαβεί τις πόρτες των χώρων δουλειάς, όμως και αυτό σταδιακά μπορεί να αλλάξει. Οι 30.000 στη συναυλία αλληλεγγύης στην Ηριάννα, ο πρωτοπόρος ρόλος της νεολαίας στην πάλη ενάντια στο φασισμό και τα διάσπαρτα - αλλά όχι χαμμένα - ραντεβού με την Ιστορία (Δημοψήφισμα), τα ποικίλα κοινωνικοπολιτικά αγωνιστικά ρεύματα που σε κάθε φάση αναδύονταν από του κόλπους του νεολαιΐστικου κινήματος δείχνουν ότι αυτός ο ριζοσπαστισμός αρνείται να υποχωρήσει οριστικά.

Στο χέρι της αντικαπιταλιστικής και κομμουνιστικής αριστεράς είναι να τον μετασχηματίσει σε αντικαπιταλιστικό ρεύμα, σκύβοντας πάνω από τις αντικειμενικές δυσκολίες και δυνατότητες. Για να σπάσουν όμως τα όρια που αναδείχθηκαν στην πρώτη φάση της αναμέτρησης, οποιαδήποτε προσπάθεια ανασυγκρότησης του εργατικού κινήματος θα πρέπει να λάβει υπόψη τις ιδιαιτερότητες που χαρακτηρίζουν την ένταξη της νέας γενιάς στην εκμετάλλευση. Ιδού η Ρόδος.